Co za lipa! Czyli wszystko co o lipie wiedzieć powinniśmy…

Lipy wokół nas
Lipa jest drzewem długowiecznym, dożywającym nawet tysiąca lat! Przeciętny wiek lipy wynosi około 300 lat, co jest naprawdę imponujące. Lipy żyją wyłącznie na półkuli północnej. Jest ich 30 gatunków, jednak nie każdy wie, że w Polsce dziko występują dwa gatunki lip. Najpopularniejszym gatunkiem lipy jest lipa drobnolistna Tilia cordata. Oprócz lipy drobnolistnej w Polsce występuje lipa szerokolistna Tilia platyphyllos. Lipa drobnolistna występuje na całym obszarze Europy Środkowej i wschodniej. Z kolei lipa szerokolistna występuje głównie na południu. Dawniej lipy były również chętnie sadzone jako drzewo alejowe i parkowe. Doceniano ją wówczas jako drzewo ozdobne, a oprócz estetycznych jasnożółtych kwiatów, jej atutem były ich właściwości aromaterapeutyczne. Zapach kwiatów lipy jest charakterystyczny, słodkawy i lekko miodowy, a jednocześnie świeży. Oprócz dwóch gatunków lip naturalnie występujących w Polsce, jako drzewa ozdobne, sadzi się  kilka innych gatunków lip, takich jak  na przykład lipa krymska, japońska, wonna czy srebrzysta.

Miód lipowy
Jednym z wcześniejszych i najbardziej docenianych pożytków pszczelich są pyłek i nektar lipy. Z nektaru pozyskuje się miód lipowy, który należy do grupy jasnych miodów. Barwa miodu lipowego jest zielonożółta, a po skrystalizowaniu ten robi się jasnożółty i odznacza się przyjemnym, ale dosyć silnym aromatem. Miód lipowy jest słodki i jednocześnie lekko ostry i gorzkawy w smaku. Lipy uznawane są za wybitnie miododajne drzewa. Lipa drobnolistna jest rekordzistką pod względem jej wydajności miodowej i pyłkowej. Przy sprzyjającej pogodzie jej wydajność miodowa wynosi nawet trzysta kilogramów na hektar, a w roku nadprzeciętnym nawet do tysiąca kilogramów nektaru z jednego hektara. Z kolei wydajność pyłkowa lipy drobnolistnej  może wynieść aż 100 kilogramów na hektar. Wcześniej o około dwa tygodnie niż lipa drobnolistna zakwita lipa szerokolistna. Lipa szerokolistna to roślina o dużej wydajności miodowej, jednak nie jest tak imponująca jak w przypadku lipy drobnolistnej i wynosi około 200 kilogramów na hektar. Wydajność pyłkowa lipy szerokolistnej wynosi około 35 kilogramów na hektar. Ale skąd wiadomo ile miodu powstanie z takiej ilości nektaru? Dosyć łatwo to obliczyć. Średnio przyjmuje się, że pszczoły do wyprodukowania jednego kilograma miodu potrzebują trzech kilogramów nektaru. A to oznacza, że w przeciętnym roku z jednego hektara pożytku lipowego można otrzymać sto kilogramów miodu, czyli około 77 słoików tego pysznego słodzidła.  

Lipa w kuchni  i w apteczce
Miód lipowy to doskonały dodatek do potraw, jednak to nie jest jedyne zastosowanie lipy w naszej kuchni, spiżarni i domowej apteczce. Oprócz miodu i jego oczywistego zastosowania warto pochylić się nad lipą w szerszym kontekście i zastanowić się jak całe drzewo może być użyteczne dla człowieka. Najczęściej w Polsce wykorzystywane są kwiaty lipy. Zbiera się je późną wiosną oraz wczesnym latem i wykorzystuje do przygotowania naparów. Kwiatostany lipy  pobudzają czynności niektórych narządów wewnętrznych i mogą zmniejszać napięcie mięśni gładkich. Wzmagają wytwarzanie soku żołądkowego, zwiększają przepływ żółci do dwunastnicy i wydalanie moczu. Jednak najistotniejszym zastosowaniem kwiatów lipy jest jej użycie przy przeziębieniach jako środek napotny. Stosuje się wtedy porządną dawkę kwiatów. Napar lipowy można również używać w małej ilości jako środek uspokajający, co szczególnie może być istotne w leczeniu dzieci i osób starszych. Bardzo często kwiaty lipy dodawane są do mieszanek herbatek wyciszających. Działanie lipy jako środka uspokajającego zostało potwierdzone badaniami. Dodatkowo, kwiaty lipy obniżają ciśnienie krwi, co również może być istotne w sytuacjach stresowych. Z lipy na wiosnę (jak również z wielu gatunków innych drzew, spośród których najbardziej popularna jest brzoza) można przygotować pyszny i słodkawy sok, który z powodzeniem wykorzystuje się jako napój. Co ciekawe, kiedy na wiosnę robi się ciepło sok zaczyna fermentować, co niektórzy traktują jako napój podobny do wina. Oprócz kwiatów  i soku można spożywać młode liście lipy, które dodaje się m.in. do sałatek. Po zaprzestaniu intensywnego wypuszczania soków przez drzewo można je pozyskać. W wielu częściach Polski do czasów współczesnych zbiera się je i zjada na surowo. Z liści lipowych można przygotować łagodną bazę do sałatek zastępując sałatę czy kapustę. Warto wzbogacić jej łagodny smak ostrymi dodatkami. Jadalne są najczęściej tylko młode liście, ponieważ liście późne mogą być zbyt łykowate. Jednak nie należy się zrażać, w późnym czasie można zbierać liście wyrastające przy odroślach, czyli pędów drzew rozwijających się z pąków śpiących lub przybyszowych. Z młodych orzeszków  lipy możliwe jest przygotowanie podobnego produktu jak marynowane kapary, co może być ciekawym urozmaiceniem naszej codziennej diety. Co fenomenalne, z orzeszków lipowych możliwe jest tworzenie deseru (musu) podobnego do czekolady. W moździerzu mieli się wtedy orzeszki i kwiaty lipy,  z czego powstaje ciekawa i oryginalna czekolada. W dawnych czasach próbowano nawet wytwarzać ją na większą skalę, jednak deser ten jest jadalny wyłącznie na świeżo i trudno go konserwować. Terapeutyczny (przy zatruciach i biegunkach) okazuje się również węgiel drzewny pozyskiwany z drewna lipowego, co było używane w przeszłości przez Indian. Indianie stosowali również węgiel lipowy do zasypywania ran.  

Lipne nie znaczy gorsze
Kiedyś to co lipne oznaczało gorsze i fałszywe, zwykły falsyfikat. Najczęściej ‘lipą’ określano przedmiot felerny, o podłej jakości. Niektórzy językoznawcy tłumaczą tę zagadkę właściwościami drewna lipowego, jego miękką i łatwo poddającą się obróbce konsystencją, w odróżnieniu od drewna dębowego czy bukowego, które są niezwykle twardymi i odpornymi odmianami drewna. Inni z kolei tłumaczą tę ciekawostkę językową stosowaniem kwiatów lipy zamiast liści herbaty, co miało oznaczać produkt o gorszej i mniej szlachetnej jakości. Jednak najbardziej prawdopodobnym jest, że przymiotnik ‘lipny’ pochodzi z języka rosyjskiego od słowa oznaczającego ‘namiastkę’, co może być mylące dla większości z nas. Lipa, jako drzewo, w tym przypadku może odetchnąć z ulgą. Jednak lipa była używana przez człowieka do wielu celów właśnie ze względu na właściwości jej drewna. Lipa dostarcza miękkiego drewna z powodzeniem używanego jako materiał rzeźbiarski.  Słynne rzeźby w ołtarzu Wita Stwosza zostały wykonane właśnie z drewna lipowego. Drewno lipy służyło do wyrobu mebli, naczyń, narzędzi i instrumentów muzycznych. Z kolei węgiel drzewny (oprócz działania przeciwbiegunkowego) służył do rysowania i produkcji prochu strzelniczego. Również użyteczna dawniej była kora lipy. Ze świeżej kory otrzymywano czerwony barwnik. Z nasion lipy produkowany był olej, który wykorzystywano do lamp, a że dawniej nic się nie marnowało, wytłoczyny używano do mycia. 

Panaceum
Oprócz stosowania pożytków pszczelich pochodzących od lipy (miodu, propolisu, wosku i pyłku), lipa znajdowała zastosowanie niemalże w każdej sferze życia, również jako lekarstwo. Współczesne stosowanie lipy w dolegliwościach ma często podłoże medyczne i naukowe, jednak ciekawe było zastosowanie lipy w zamierzchłych czasach. W źródłach  historycznych można odnaleźć informacje, że ludność dawniej stosowała lipę jako środek niemalże na wszelkie dolegliwości, a lipę można określić mianem panaceum. Oprócz znanych nam współcześnie zastosowań lipy jako środka na przeziębienie (najczęściej jako herbatka ziołowa) w tym na kaszel (zwany krzypotą), katar, duszności i gorączkę, napar ten stosowano również w chorobach nerek i pęcherza oraz jako środek uspokajający. Czasem odwar z lipy podawano z mlekiem. Z kolei na niedokrwistość, nazywaną kiedyś blednicą robiono okłady z kory lipowej wygotowanej w mleku. Lipa (w różnej postaci) miała pomagać również w leczeniu kobiecych narządów, wrzody, opuchliznę, problemy skórne (w tym piegi) i wiele innych dolegliwości.

Lipa w dziejach i w legendzie
Nie brakuje również doniesień o magicznych właściwościach tego drzewa. Niektóre źródła wskazują na boskie pochodzenie lipy. W dawnych czasach lipa powszechnie była uznawana za drzewo święte, poświęcone samemu Światowidowi i odpychające złe moce oraz chroniące przed burzą. Na Śląsku ścięcie lipy oznaczało sprowadzenie na ludzi nieszczęścia. Zachodni Słowianie, czyli Łużyczanie wierzyli nawet, że w lipie zaklęta jest biała pani, która niekiedy ukazuje się ludziom. Na Łużycach stosowano również lipę w rolnictwie do walki z pasożytami i szkodnikami. Zarazę traktowano lipowym popiołem. Aby uchronić bydło przed urokami czarownic dawniej w wigilię Świętego Jana Chrzciciela obwiązywało się nogi krowom łykiem lipowym. Smaganie krowy gałązką lipową, miało uderzać w czarownicę, która urok na bydło rzuciła. Lipą przystrajało się domostwa, aby chroniły przed czarami. Z kolei podczas oktawy Bożego Ciała święci się wianki uwite z róży i lipy. Według podania ze Śląska, pewien pielgrzym ugodził diabła kijem lipowym, a ten z kolei zamienił go w śmierdzącą smołę. Kij został wetknięty w ziemię i wyrósł cudownie w lipę. Co ciekawe, wśród ludu śląskiego nazwą drzewa określano dawniej ludzi, a nie nazwiskiem. I tak można było rozpoznać człowieka po miejscu jego zamieszkania np. Jura spod lipy. 

Zadanie współfinansowane z budżetu powiatu krapkowickiego.